کمبود ویتامین D و چاقی

ویتامین D به دلیل آن که از خورشید گرفته می شود، ویتامین خورشید نیز نامیده می‌شود. براساس آخرین آمار حدود 80 درصد جامعه ایرانی کمبود ویتامین D دارند. کمبود ویتامین D با طیف وسیعی از اختلالات مرتبط است از جمله؛ پرفشاری خون، بیماریهای قلبی – عروقی، دیابت، سندرم متابولیک، بیماریهای خودایمنی و التهابی، برخی از سرطان ها و چاقی.
امروزه چاقی یا اضافه وزن شایعترین بیماری تغذیه ای در جامعه ایرانی محسوب می گردد. چاقی ومشکلات ناشی از آن هزینه های قابل توجهی را به جوامع تحمیل می نماید. همچنین خطری جدی برای فشار خون بالا، اختلال چربی های خون، دیابت تیپ 2 و اترواسکلروز زود هنگام است. حال این فرضیه مطرح است که آیا ارتباطی بین چاقی و سطح ویتامین D وجود دارد؟  که در مطالعه‌ی این ارتباط چندین سوال مطرح می شود:
کمبود ویتامین D پیامد چاقی است یا علت آن؟
علت کاهش سطح سرمی ویتامین D در افراد چاق چیست؟
آیا سطح پایین ویتامین D در چاقی دارای پیامدهای منفی بالینی برای استخوان و سایر سیستم ها است؟
آیا افراد چاق نیاز به دوز بالاتری از ویتامین D دارند؟

ارتباط بین ویتامینD  و وزن بدن
براساس پژوهش ها سطح ویتامین D در افراد چاق پایینتر از افراد با وزن نرمال است و همپنین سطح سرمی ویتامین D ارتباط معکوسی با وزن بدن، BMI و توده چربی دارد. در تعدادی مطالعات نتایج بیانگر این بود که سطح سرمی ویتامین D  حدود 20درصد در افراد چاق پایین تر از افراد با وزن نرمال است و شیوع کمبود این ویتامین در افراد چاق بالاتر است که بین 40 تا 80درصد گزارش شده است.
این فرضیه محتملتر است که سطح سرمی پایین ویتامین D پیامد چاقی است تا اینکه علت چاقی باشد. مطالعه‌ی وسیع ژنتیکی روشنگر این نکته است که BMI بالا و ژن هایی که مستعد ابتلا به چاقی هستند سطح ویتامین D را کاهش می دهند، درحالیکه سطح ویتامین D پایین و ژنهای مرتبط با ویتامین کم؛ اثر بسیار کمی روی چاقی دارند.
دلایل سطح پایین ویتامین D  در چاقی:
تعدادی مکانیسم های احتمالی برای سطح پایین ویتامین D در چاقی وجود دارد. یک احتمال مربوط به دریافت ناکافی مواد غذایی غنی، مواجهه ناکافی با نورخورشید یا سنتز تخریب شده ویتامین در پوست می باشد و دیگر اینکه در زمان مواجهه با نورخورشید، افراد با وزن نرمال و چاق دارای یک فرایند سنتز ویتامین مشابهی هستند اما افراد چاق قابلیت کمتری برای تبدیل ویتامین D به فرم هورمونی فعال دارند.
ویتامین D معمولا به داخل سرم، بافت چربی، ماهیچه، کبد و مقادیر کمی از آن هم به دیگر بافتهای بدن منتقل می شود، که همه‌ی این بخش ها در چاقی افزایش می یابد. اختلاف در سطح سرمی ویتامین D بین افراد دارای وزن نرمال و افراد چاق در تابستان بیشتر از زمستان است زیرا افزایش در سطح سرمی ویتامین D در افراد چاق کمتر است. افراد چاق همانند افراد نرمال مواجهه با نور خورشید دارند و بطور یکسانی هم ویتامین در پاسخ به مواجهه با نورخورشید تولید می کنند، اما ویتامین سنتز شده به داخل احشاء بزرگ شده مذکور منتقل می شود در نتیجه میزان کمی از آن به داخل سرم منتقل می شود. اثرات بالینی این انتقال این است که افراد چاق نسبت به افراد با وزن نرمال نیاز به دوزهای بالاتری از ویتامین D برای دستیابی به سطح سرمی ویتامینD  دارند. اما با قطع مکمل درمانی به احتمالی سطح سرمی ویتامین آهسته تر کاهش می باید به دلیل بازتوزیع از دیگر بافتهای ذخیره. برعکس، افرادی که وزن کم دارند ویتامین D سرم پس از مصرف سریعا افزایش می یابد (به دلیل حجم کوچکتر توزیع)، اما اگر مصرف متوقف شود (به دلیل ذخیره سازی بافت کمتر)، دوباره  به سرعت سطح سرمی کاهش می یابد.
آیا سطح ویتامین D پایینتردارای پیامدهای بالینی منفی در افراد چاق است؟
معمولا ویتامین D پایین منجر به جذب کمتر کلسیم در رژیم غذایی و افزایش تخریب استخوان و کاهش دانسیته معدنی استخوان (BMD) می شود. با اینحال بزرگسالان چاق دارای تخریب استخوانی کمتر نسبت به کودکان و  افراد دارای وزن نرمال هستند. اما در مقابل؛ چاقی در کودکان اثرات نامطلوب بر قدرت استخوانی دارد.  
فقدان اثرات نامطلوب بر روی استخوان ممکن است نشان دهنده این باشد که افراد چاق درحقیقت کمبود ویتامین D ندارند؛ این احتمال وجود دارد اگرچه سطح سرمی ویتامین D به دلیل انتقال به بافت های حجیم شده  پایین تر است، اما کل ویتامین D ذخیره ای بدن آنها به دلیل انباشته شدن در بافت چربی بالاتر است، که این سبب نگهداری تعادل سرم ویتامین D و عرضه کافی است. یک توضیح جایگزین نیز این است که افراد چاق دچار کمبود ویتامین D هستند اما سایر اثرات چاقی پیامدهای کمبود ویتامین D را جبران می‌کند. بعنوان مثال تشکیل استخوان بیشتر و یا عمل هورمون هایی نظیر لپتین؛ آدیپونکتین یا استروژن، تاثیر مثبتی بر توده استخوان دارند.
اگر این فرضیه که افراد چاق دچار کمبود ویتامین D هستند صحیح باشد، ممکن است پیامدهای دیگری برای سیستم هایی غیر از استخوان داشته باشد. بعنوان مثال کمبود ویتامین D با تعداد زیادی از اختلالات از جمله خودایمنی، سرطان، بیماریهای تخریب نورون (نورودژنراتیو) و سندرم متابولیک همراه است.  در مطالعه جمعیت آماری تحقیقات بهداشت و تغذیه در ایالات متحده، میزان پایین ویتامین D با تمامی علتهای مرگ و میر در زنان منوپوز مرتبط بود. همچنین سطح ویتامین  D پس از عمل زایمان کاهش می باید و توجه دقیق به اضافه شدن ویتامین D ممکن است به جلوگیری از تخریب استخوان در این بیماران کمک کند.
نکته 1 : کاهش 15 درصد از وزن در زنان چاق یا دارای اضافه وزن که سطح ویتامین D در آنها کم است، باعث افزایش ویتامین D در بدن آنها می شود. لذا توصیه می شود افراد چاق به منظور افزایش ویتامین D بدن و پیشگیری از بیماری های مزمن استخوانی حداقل 15 درصد از وزن خود راکاهش دهند.
نکته 2: افراد چاق به دوزهای بالاتری از ویتامین D نسبت به افراد دارای وزن طبیعی نیاز دارند تا به سطح سرمی کافی از ویتامین D  دست یابند. اما چون میزان برداشت متابولیک تحت تاثیر چاقی نیست لذا دوز نگهداری باید مشابه باشد.

References:
Curr Opin Endocrinol Diabetes Obes. 2017 Dec;24(6):389-394.
Med Sci Monit. 2017 Oct 21; 23:5018-5026.
J Steroid Biochem Mol Biol. 2013 Jul; 136:195-200.
J Clin Endocrinol Metab. 2010 Sep;95(9):4251-7. 

دکتر بهار سبحانی
مدیر مدیکال شرکت اکسون فارمد ایرانیان